Erfelijk Belast

Verspreidingspatronen van familienamen

De familienaam "van de Wetering" geeft op de website www.familienaam.nl helaas geen resultaat. Toch nieuwsgierig naar de verspreiding van deze en andere namen en de mogelijke herkomst daarvan hebben we een vergelijkbaar onderzoek gestart.

Noot

Eind 2009 bestaat de website www.familienaam.nl niet meer. Het gerenomeerde Meertens Instituut biedt op haar site Nederlandse Familienamenbank dezelfde mogelijkheid. Daar is de naam van de Wetering wel terug te vinden. In grote lijn komen onze resultaten overeen met die van het Meertens Instituut. Afwijkingen ontstaan door verschil in brondata, werkwijze en kaartweergave.

Vanwege het verschil in opzet en resultaat ten opzichte van deze pagina en vanwege het feit dat wij ons onderzoek hebben aangevangen reeds lang voordat de www.familienaam.nl werd opgeheven, heeft deze pagina bestaansrecht. Daarom is besloten deze pagina ongewijzigd te handhaven en slechts te voorzien van deze noot.

Kernnamen: Het onderzoek

Het resultaat van www.familienaam.nl is gebaseerd op het telefoonboek uit 1993 en geeft per gemeente het absolute aantal gevonden telefoon­aansluitingen dat is geregistreerd op de familienaam. De website zelf geeft aan 'Waar wonen je naamgenoten' en dat is correct. In de praktijk wordt door derden nogal eens een andere uitleg hieraan gegeven, te weten: 'de herkomst van de familie(naam)'. Ook wij zijn op zoek naar de bakermat van familienamen in onze stamboom.

Heb je het over de herkomst van een familienaam, dan geeft het tellen van het aantal telefoon­aansluitingen een vertekend beeld. In de kaart ziet men steden als een cluster terug. Op de 750.000 inwoners in Amsterdam zullen er heus wel 75 mensen dezelfde naam dragen. De 75 mensen met deze naam in de gemeente Kampen (60.000 inwoners) is van grotere betekenis als het gaat om de herkomst van de familienaam.

Tenslotte het gebruik van het telefoonboek als representant voor de verspreiding en herkomst van een familienaam. Liever zou je hiervoor de burgelijke stand of een volkstelling gebruiken omdat deze compleet is. Weliswaar is dat mogelijk, maar in de praktijk is het ondoenlijk om alle archieven te bezoeken. Door zijn landelijke dekking en het hoge aansluitpercentage is het telefoonboek een logisch alternatief. Hierop valt af te dingen dat de spellingswijze van namen niet altijd accuraat is en dat het resultaat enkel de telefoonaansluiting van een familienaam weergeeft en niet de absolute spreiding of het vookomen van een familienaam.

Basismateriaal

Voor het samenstellen van het verspreidingsoverzicht in kaart en tabel is gebruik gemaakt van de Telefoongids 1999 van de KPN. Je zou dit kunnen zien als de 'eindstand' van de vorige eeuw. Het aantal mensen met een mobiele telefoon was relatief gering, waardoor het aansluitpercentage voor vaste telefonie nog hoog is.

In het telefoonboek is gezocht op de exacte familienaam. Eventuele naamsvarianten zijn (of worden op termijn) apart uitgezocht. Uitzondering hierop zijn naamvarianten met een y. Deze worden geacht geschreven te worden met een ij. Uit het zoekresultaat is verwijderd alle meerdere telefoon­aansluitingen per adres, alle fax- en mobiele aansluitingen, alle bedrijven en eventuele naamvarianten. Zo blijven alleen particuliere telefoonaansluitingen over. De particuliere aan­sluitingen geven het best de verspreiding van een familienaam weer. Juist onder particulieren doet zich het fenomeen 'geheim telefoonnummer' voor. Hoewel het aandeel geheime nummers op het totaal aantal telefoonnummers onbekend is, is natuurlijk duidelijk dat dit een een nadelig effect op het resultaat heeft.

Het gerucht gaat dat door de PTT in het digitale telefoon­boek valse adressen en telefoonnummers zijn opgenomen om de bron van illegale kopieën te kunnen herkennen. Berust dit gerucht op waarheid, dan heeft dit natuurlijk een nadelige invloed op de betrouwbaarheid van de hier gepresenteerde kaarten en tabellen. Er wordt van uitgegaan dat de invloed slechts gering is.

Verspreidingskaarten

Het resultaat wordt in kaart weergegeven als het relatieve aantal telefoon­aansluitingen per postkodegebied. Ofwel, het gevonden aantal aansluitingen is gedeeld door het totaal aantal telefoonaansluitingen in dat postkodegebied.

Het resultaat is in vijf klasses opgedeeld (zie de kaarten). De klasse 0,05%-0,10% wil zeggen dat per 10.000 telefoonaansluitingen 5 tot 10 aansluitingen op de betref­fende naam staan geregistreerd.

Om maar aan te geven dat het resultaat relatief is; Er zijn geen post­kode­gebieden met 10.000 huis­houdens (telefoon­aansluitingen).

Tabellen

De verspreidingskaart toont de dichtheid van een familienaam per postkodegebied. Voor inzicht in de regionale binding is per provincie een index berekend. Met behulp van de Index of Representation (Hildrew & Townsend 1976) wordt het gevonden aantal vergeleken met het verwachte aantal bij een egale verdeling van de familienaam over heel Nederland.

Index of Representation = ( f_observed - f_expected ) / SQRT( f_expected )

f_observed = werkelijk aantal gevonden telefoonaansluitingen per provincie
f_expected = verwachte aantal telefoonaansluitingen per provincie

Positieve waarden geven aan dat er een 'voorkeursrelatie' is tussen de familienaam en de provincie, negatieve waarden geven een afkeer aan.

Idealiter wordt het verwachte aantal particuliere telefoon­aansluitingen berekend uit het totaal aantal aansluitingen per provincie, minus bedrijven, meerdere aansluitingen per adres, fax- en mobiele aansluitingen. Het is monnikenwerk om dit uit het telefoonboek te peuren. Daarom is vanuit de bevolkingsdichtheid (CBS 1999) het aantal particuliere aansluitingen berekend.

Onderstaande tabel geeft de totale bevolking per provincie weer. Volgens het C.B.S. (2000) is het aansluitpercentage 62%. De basis voor dit getal is onduidelijk. Is het gebaseerd op het aantal huishoudens, dan klinkt dit percentage laag. Is het gebaseerd op de totale bevolking dan is het voorstelbaar dat het aansluitpercentage onder kinderen en bejaarden en in afgelegen gebieden laag is.

Sowieso zal per regio het aansluitpercentage verschillen. Bij gebrek aan beter wordt met 62% gerekend.

Rekenvoorbeeld

Landelijk zijn er 15.732.385 mensen. Met een aansluitpercentage van 62% zijn er dus 9.754.079 telefoonaansluitingen. De provincie Zuid-Holland telt 3.408.925 inwoners en 2.113.534 telefoonaansluitingen.

In het telefoonboek is de familienaam Alblas 578 keer als particuliere telefoonaansluiting aangetroffen, waarvan 322 keer in de provincie Zuid-Holland (f_observed= 322).

Op grond van deze getallen mag verwacht worden dat bij een evenwichtige verdeling de naam Alblas (2.113.534 / 9.754.079) * 578 = 125 keer voorkomt in de provincie Zuid-Holland (f_expected = 125).

Voor de naam Alblas in de provincie Zuid-Holland is de Index of Representation nu 322 - 125 / sqrt(125) = 17,6. De conclusie is dat gemiddeld meer mensen met de naam Alblas in de provincie Zuid-Holland wonen dan verwacht zou mogen worden.

Interpretatie van kaarten en tabellen

Bij de kaarten en tabellen wordt geen commentaar geleverd. Het is aan een ieder om de gegevens te interpreteren en oorzaken te zoeken voor verschillen. Wel worden hier enkele treffende voorbeelden aangehaald.

• Regionale spreiding. Van oorsprong hebben familienamen een regionale spreiding. Dat dit op kaart niet altijd is terug te vinden komt door de 'aantrekkelijkheid' van de naam ten tijde van de naamsaanneming en de hedendaagse mobiliteit. De naam Van Dijk komt door heel Nederland voor en was in 1810 een logische keuze vanwege een goede aanduiding van een persoon. De naam Dijk beperkt zich meer tot Noord-Nederland. Andere namen die een regionale spreiding laten zien zijn Mulder (noordoost Nederland) en Koops (provincie Drenthe). De naam Meulenkamp beperkt zich tot de oostrand van Nederland.

• Locale spreiding. Veel familienamen hebben een beperkte regionale spreiding. Op de Noord-Veluwe zie je familienamen als Boeve, Visch en Vosselman. Rondom Kampereiland is dat de familienaam Riesebos. In de Achterhoek is dat de familienaam Teerink.
• Plaatsnamen. De regionale of locale verspreiding van een familienaam kan zijn oorzaak hebben in de vernoeming naar een plaats, zoals Benschop, Langerak en Alblas. De familienamen Langerak en Rietveld concentreren zich nog altijd rondom de gelijknamige plaatsen.

• Weteringen. In Overijssel, Gelderland en Brabant worden veel waterlopen met Wetering geduid. In de kaart is te zien dat de naam relatief veel voorkomt rondom Kampen en rondom 's Hertogenbosch. Tussen beide clusters bestaat geen relatie. De naam is (voor zover ons bekend) onafhankelijk van elkaar ontstaan.

• Meerdere kerngebieden. Iets vergelijkbaars doet zich voor bij de naam Borst. De families in de kop van Noord-Holland en op de Noord-Veluwe hebben niets met elkaar gemeen, anders dan hun naam. Zo je wil kan je nog een derde kerngebied onderscheiden op de grens van Zuid-Holland. Dit is overigens het gebied waar de oorsprong ligt van onze tak "Borst".

• De kaartjes behorende bij de namen Ruiter en De Ruiter tonen het al een beetje. De Index of Representation bevestigt het beeld. De naam 'De Ruiter' heeft een sterkere binding met de provincies Zuid-Holland en Utrecht en (delen van) Gelderland. Terwijl de naam 'Ruiter' een sterkere binding heeft met de noordelijke provincies.
• Naamvarianten. Door variatie in de schrijfwijze van een naam zijn in de loop der tijd nieuwe familienamen ontstaan. Hede ten dage lijkt de spreiding van deze varianten elkaar bijna uit te sluiten. Zo komt de naam Sellis juist voor op de Noord-Veluwe, terwijl de naam Selles juist voorkomt rondom Kampen.

• De nieuwe polders. Landelijk heeft de naam Post met een Index of Representation van 26,6 de meeste binding met de provincie Flevoland. Toch kan met zekerheid gezegd worden dat in 1811 de familienaam daar niet is ontstaan.

• Relict uit de Tachtig jarige oorlog. Bij de naam Prins is in de kaart een denkbeeldige lijn te trekken van Zeeland naar Coevorden. Ten noorden van de lijn komt de naam Prins meer voor, dan ten zuiden van de lijn. Mogelijk is dit nog altijd een effect van de tachtigjarige oorlog waarbij Prins Willem van Oranje met de protestanten optrok tegen de katholieke Spanjaarden in het zuiden. Later, onder Napoleon, was het voor katholieken in Limburg, Brabant, Rijk van Nijmegen en Twente geen optie om zich zelf Prins te noemen.